تعاریف و اصطلاحات رایج در حمل و نقل

 

حمل و نقل بین‌‌المللی کالا
حمل و نقل بین‌المللی کالا عبارتست از جابجایی و حمل کالا از نقطه‌ای در داخل یک کشور به نقطه‌ای در داخل کشور دیگر با رعایت قوانین و مقررات حاکم بر آن.

شرکت حمل و نقل بین‌المللی
شرکت حمل و نقل بین‌المللی عبارتست از یک شخصیت حقوقی که به  منظور انجام عملیات حمل و نقل بین‌المللی شامل فعالیت‌های فورواردی و کریری و یا تواماً تشکیل شده است.

فعالیت فورواردی
فعالیت فورواردی عبارتست از عمل هماهنگی و ترتیب حمل کالا به یکی از طریق مختلف زمینی، هوایی، دریایی و یا ترکیبی از آنها و قبول مسوولیت به موجب بارنامه صادره و قراردادهای منعقده. شرکتی که در این زمینه فعال است فورواردر نمامیده می  شود.

وظایف فورواردر
۱٫     صدور پروفرمای حمل
۲٫     انعقاد قرارداد حمل با صاحب کالا
۳٫     صدور بارنامه
۴٫     جمع آوری (برحسب درخواست صاحب کالا و قرارداد حمل)
۵٫     انبارداری بار (برحسب درخواست صاحب کالا و قرارداد حمل)
۶٫     بسته‌بندی بار (بر حسب درخواست صاحب کالا و قرارداد حمل)
۷٫     بیمه باربری (برحسب درخواست صاحب کالا و قرارداد حمل)
۸٫     انجام تشریفات گمرکی در مبدا و برحسب کار
۹٫    انعقاد قرارداد با موسسات مختلف حمل کننده و اخذ راه‌‌نامه یا بارنامه دریایی، زميني، هوايي
۱۰٫     کسب اطلاعات لازم از جریان حمل و ارايه اطلاعات کسب شده به صاحب کالا برحسب قرارداد منعقده بین صاحب کالا و شرکت حمل و نقل
۱۱٫     تحویل کالا به گمرک مقصد در حمل و نقل زمینی و امضا صورت مجالس کسر و اضافه تخلیه
۱۲٫     اخذ صورت مجالس کسر و اضافه و آسیب دیدگی کالا و دست خوردگی و ترخیصیه از نماینده خط حمل دریایی و هوایی و انجام سایر وظايف در ارتباط با سایر مسوولیت‌ها
۱۳٫     انجام تسویه حساب با طرف‌های زیربط
۱۴٫    اعلام ورود کالا به صاحب کالا

تعریف بارنامه
سندی است که حمل کننده یا نماینده وی پس از وصول کالا صادر می نماید و حاکی از حمل کالای معینی از یک نقطه (مبدا حمل) به نقطه دیگر (مقصد حمل) با وسیله حمل مورد توافق (کشتی، قطار، کامیون، هواپیما و یا ترکیبی از آنها) در مقابل کرایه حمل معینی می  باشد.

انواع بارنامه رایج در حمل و نقل
نوع بارنامه با توجه به نوع وسیله مورد استفاده معین می‌شود. به عبارت دیگر، با توجه به این که کالاهای مختلف، با وسایل گوناگون حمل می‌شوند، از بارنامه‌های متفاوتی استفاده می‌شود، که رایج‌ترین آنها به شرح زیر می  یاشد:
•    بارنامه دریايی: حمل با کشتی (Ocean/Marine Bill Of Lading)
•    راه‌نامه (بارنامه) هوایی: حمل با هواپیما (Airway Bill)
•    راه‌نامه (بارنامه) راه آهن: حمل با قطار (Railway Bill)
•    راه نامه (بارنامه): حمل با کامیون (CMR/TRUCK Way Bill)
•    بارنامه سراسری: حمل با کامیون، قطار، کشتی (Through Bill Of Lading)
•    بارنامه حمل مرکب فیاتا (Combined Transport Bill Of Lading)

بارنامه دریایی (Ocean/Marine Bill Of Lading)
سندی است که توسط شرکت کشتیرانی و یا نماینده آن در مقابل دریافت کالا و مشخص شدن پرداخت هزینه آن جهت حمل صادر می گردد و در صورتی که کالا در کشتی مشخص جهت حمل به مقصد معینی بارگیری شود بارنامه صادره به  صورت On Board خواهد بود. در این بارنامه مشخصات کامل بار قید و توسط فرمانده کشتی امضاء می گردد و به  موجب آن تعهد می شود بار توسط کشتی به مقصد حمل و تحویل گیرنده داده شود.

انواع بارنامه دریایی
بارنامه مستقیم (Direct B\L)
بارنامه ای است که حاکی از حمل کالا از مبدا تا مقصد و بدون تغییر وسیله حمل می باشد و دلالت بر ارسال مستقیم کالا به گیرنده آن دارد.

بارنامه سراسری (Through B\L)
بارنامه  ای است حاکی از اینکه کالا از کشور فروشنده تا مقصد نهایی توسط چند وسیله نقلیه حمل گردد (کشتی، کامیون و…)

بارنامه دریایی (مربوط به سرویس  های منظم دریایی) (Liner B\L)
این بارنامه برای محموله کشتی  هایی صادر می شود که دارای برنامه حرکت مشخص بوده و مسیرهای مشخصی را طی می کنند. شرکتهایی که به اینگونه حمل  ها مبادرت می ورزند تابع مقررات خاصی بوده و دارای نرخ مشخصی نیز می باشند.

بارنامه چارتر (Charter Party B\L)
بارنامه  ای است که برای محموله  هایی که با کشتی اجاره  ای دربست حمل می گردد صادر می شود و حمل محموله  ها تحت این بارنامه تابع قرارداد چارتر می  باشد. این بارنامه مورد قبول بانکها در اعتبار اسنادی نمی  باشد مگر اینکه خلاف آن شرط شده باشد (زمانی که سن کشتی ها از ۱۵ سال بگذرد به کشتی های اجاره ای دربست تبدیل می شوند).

بارنامه حمل مرکب فیاتا (.F.B.L)
یک سند حمل مرکب می  باشد که به  وسیله فیاتا برای استفاده عاملین حمل و نقل (Forwarder) بین  المللی که به  عنوان عاملان حمل و نقل مرکب عمل می کنند تنظیم شده است.
این بارنامه یک سند قابل معامله است (مگر آنکه بر روی آن عبارت غیر قابل معامله ذکر شود) که توسط اتاق بازرگانی بین المللی مورد تایید قرار گرفته است. عامل حمل و نقل صادر کننده بارنامه نه تنها مسئولیت تحویل کالا را در مقصد به عهده دارد بلکه مسئول کلیه حمل کنندگان و اعمال اشخاص ثالثی است که در حین حمل و نقل بوسیله او به کار گرفته می  شوند.

بارنامه هوایی (Air Way Bill)
این بارنامه در ۱۲ نسخه صادر می شود که ۳ نسخه آن اصلی و مابقی برای قسمتهای داخلی شرکت هواپیمایی مورد استفاده قرار می گیرد.
۱٫    نسخه اصلی اول برای شرکت حمل کننده یا صادر کننده  (For Carrier)
۲٫    نسخه اصلی دوم برای گیرنده کالا (For Consignee)
۳٫    نسخه اصلی سوم برای فرستنده کالا (For Shipper)

بارنامه هوایی یک رسید می باشد و سند قابل معامله و یا سند مالکیت کالا به تنهایی به حساب نمی-آید و صاحب کالا پس از دریافت چنین بارنامه  ای و رسیدن کالا به مقصد به شرکت هواپیمایی مربوطه مراجعه و حواله تحویل کالا (Delivery Order) را دریافت می  نماید.
در بارنامه هوایی باید تاریخ پرواز و شماره پرواز همراه با مهر شرکت هواپیمایی وجود داشته باشد تا صاحب کالا از تاریخ رسیدن کالا آگاهی پیدا نماید.

کارکرد بارنامه (B/L)
بارنامه سندی است که توسط حمل کننده یا نماینده او امضا می  شود و بیانگر این است که کالاهایی که نوع، کمیت و شرایط آن ذکر شده است، برای حمل دریافت شده  اند و یا بر روی کشتی که عازم مقصد مشخصی است بارگیری شده  اند. بارنامه رسید کالا می  باشد و بیانگر شرایط و مفادی است که تحت آن کالا حمل می شود.
بارنامه به عنوان یک سند کلیدی در کشتیرانی و حمل و نقل چندین کاربرد دارد. از جمله:
۱)     نشان دهنده قرارداد حمل است (Evidence of contract of carriage)
۲)     رسید کالا است (The receipt of goods)
۳)     سند مالکیت کالا است (Document of title to the goods)

لذا توجه به نکات در خصوص بارنامه حائز اهمیت است:
۱-  بارنامه نشان دهنده این است که کالا یا بار برای حمل به مقصد تعیین شده به حمل کننده تحویل داده شده است و ضوابطی که حمل و نقل طبق آن انجام می شود را با جزئیات و یا با اشاره به مرجع آن نام می  برد.
۲-  نشان دهنده این است که حمل کننده بار را تحویل گرفته است.
۳- سند مالکیت کالا: سندی است که طبق آن به دارنده آن اجازه داده می  شود بعد از رسیدن کشتی به مقصد، بار را از حمل کننده تحویل بگیرد. همچنین بارنامه به دارنده آن اجازه می دهد تحت ضوابط قرارداد حمل، در صورت فقدان کالا یا آسیب دیدن آن، ادعای خسارت کند. طبق قانون، مالکیت بارنامه برابر است با مالکیت کالا. یعنی دارنده آن مالک کالا شناخته می  شود.
اگر بارنامه از نوع “Negotiable” باشد، یعنی قابل معامله و انتقال می باشد و هر کس آن را داشته باشد مالک کالا شناخته می شود. اگر از نوع “Non-negotiable” باشد یعنی غیرقابل معامله و انتقال به دیگری می  باشد و معمولاً پشت  نویسی شده و تنها یک مالک دارد که نام او ذکر شده است.
شیوه معمول این است که بارنامه در سه نسخه اصلی صادر می شود و در بندر مقصد تنها کافیست که دریافت کننده کالا، یک نسخه را که مربوط به اوست ارائه دهد. اگر بار به بندری غیر از مقصد تعیین شده در بارنامه منتقل شود، هر سه نسخه اصلی بارنامه باید ارائه شود.
گاهی اتفاق می افتد که بارنامه به موقع به بندر تخلیه نمی  رسد. در مسیرهای کوتاه و مخصوصا در مورد کشتی  های تانکر این مشکلی رایج است زیرا ممکن است مواد نفتی در حالی که در کشتی در حال حمل می  باشند چندین بار فروخته شوند. در این وضعیت حمل کننده هرگز نباید بار را بدون ارائه بارنامه تحویل دهد.

انواع بارنامه های دریایی
الف) از نظر موقعیت کالا
۱٫    بارنامه دریایی کالای بارگیری شده  («B/L»  Shipped Bill of Lading)
نشان دهنده این است که کالا توسط متصدی حمل تحویل گرفته شده و در کشتی بارگیری شده است. بر روی چنین بارنامه ای عبارت «Shipped» یا «On Board» قید می شود.
۲٫    بارنامه دریایی کالای دریافت شده  (Received for Shipment B/L)
نشان دهنده این است که کالا توسط متصدی حمل، برای حمل دریافت شده اما بارگیری نشده است. در عمل، بانکها از قبول چنین بارنامه  ای خودداری می کنند مگر اینکه در قرارداد بین خریدار و فروشنده، اعتبار آن مورد پذیرش واقع شود.

ب) از نظر تعداد وسیله حمل
۳٫    بارنامه دریایی مستقیم  (Direct Bill of Lading)
برای حمل کالا از بندری به بندر دیگر بدون تغییر کشتی و ارسال مستقیم کالا به گیرنده استفاده می شود.
۴٫    بارنامه حمل مرکب  (Combined Bill of Lading)

در مورد حمل کالا با بیش از یک نوع وسیله حمل و تحت حمل و نقل مرکب یا چند وجهی استفاده می  شود. صادر کننده این نوع بارنامه، یعنی متصدی حمل و نقل چند وجهی؛ مسئولیت حمل از زمان دریافت کالا تا تحویل آن را بر عهده دارد.
توضیح: تحت تاثیر شیوه حمل و نقل مرکب، گروه  هایی با نام Non Vessel Operating Carrier (NVOC) یا Non Vessel Operating Common Carrier (NVOCC) ، وارد فعالیت حمل و نقل شده اند. این متصدیان حمل، بارنامه را برای حمل کالا با کشتی یا وسیله حملی صادر می  کنند که نه مالک آن هستند و نه اداره آن را بر عهده دارند و عمدتا در حمل کالا با کانتینر فعالیت می  کنند. زیرا گسترش استفاده از کانتینر برای حمل و نقل کالا باعث گسترش و تسهیل حمل و نقل مرکب شده است. در کشتیرانی کانتینری که امروزه بیشتر فعالیت مربوط به کشتیرانی لاینر را شامل می شود، شرکت کشتیرانی، هم مدیریت کشتی و هم مدیریت بار را بر عهده دارد. یعنی هم مالک کشتی است و هم مالک کانتینرها. با روی کار آمدن NVOCCها، شیوه کاری به این سمت گرایش می  یابد که کشتیرانی ها فقط مدیریت کشتی را به دست بگیرند و مدیریت کانتینر و بار را NVOCCها  به دست بگیرند.
۵٫    بارنامه سراسری (Through Bill of Lading)
مانند بارنامه مرکب است، اما این نوع بارنامه زمانی صادر می شود که یک حلقه از زنجیره حمل و نقل، الزاما دریایی باشد.
ج) از نظر شرایط کالای مورد حمل
۶٫    بارنامه دریایی تمیز یا غیر مخدوش (Clean Bill of Lading)
اگر در بارنامه ذکری از معیوب بودن کالا یا بسته بندی آن نباشد و به ضمیمه آن نیز یادداشتی نباشد، بارنامه تمیز یا غیر مخدوش یا بدون قید و شرط نامیده می شود. البته بارنامه باید دارای این شرایط باشد. در غیر این صورت ارزش و اعتبار خود را از دست می دهد. روی چنین بارنامه  ای این عبارت قید می-شود:
Received in Apparent Good Order and Condition

۷٫    بارنامه دریایی غیر تمیز یا مخدوش (Claused Bill of Lading)
در آن صریحا در مورد نقص و عیب کالا یا بسته بندی آن قید شده است. در معاملات مبتنی بر اعتبارات اسنادی، بانکها از قبول بارنامه های مخدوش «Claused»  خودداری می کنند.
د) از نظر نوع خدمات حمل و نقل
۸٫    بارنامه تحت خدمات منظم کشتیرانی (Liner Bill of Lading)
این نوع بارنامه برای محموله کشتی  هایی صادر می شود که دارای برنامه حرکت مشخصی بوده و مسیرهای مشخصی را طی می کنند (همان خطوط لاینر).
۹٫    بارنامه تحت خدمات کشتیرانی ترمپ (Charter Party Bill of Lading)
برای کالاهایی که با کشتی اجاره  ای حمل می شوند صادر می  شود. حمل بار تحت این نوع بارنامه، تابع قرارداد چارتر (اجاره) می  باشد. مثلا یک فردی کشتی را اجاره بلند مدت می  کند و خود او که اجاره کننده کشتی است، از یک، دو یا چند صاحب کالا، کالا برای حمل دریافت می  کند. در این صورت اجاره کننده اول، به هر یک از صاحبان کالا بارنامه می  دهد نه اینکه با آنها چارترپارتی تنظیم کند. این بارنامه  ها تحت چارترپارتی صادر می  شوند. این نوع بارنامه  ها مورد قبول بانکها نمی  باشند مگر اینکه خلاف آن شرط شده باشد.
ه) انواع دیگر بارنامه:
۱۰٫    بارنامه ترانشیپ (ترانسشیپ) (Transshipment Bill of Lading)
این نوع بارنامه صرفا برای حمل کالا از طریق دریا بوده و کالا از یک کشتی به کشتی دیگر منتقل می شود و در آن مبدا و مقصد محموله و هم چنین نقطه انتقال کالا از کشتی اول به کشتی دوم و غیره مشخص می شود.
۱۱٫    بارنامه حمل مرکب فیاتا  (FBL)
اتحادیه بین المللی کارگزاران بار (Freight Forwarders) آن را جهت استفاده عاملین حمل و نقل مرکب تنظیم کرده است. بارنامه فیاتا می  تواند به صورت بارنامه دریایی نیز صادر شود. بارنامه فیاتا حاوی آرم سازمان فیاتا و اتاق بازرگانی بین المللی می  باشد.

راه نامه کامیون (Convention Merchandise Routier) C.M.R
سندی غیر قابل معامله می  باشد که جهت حمل کالا با کامیون مورد استفاده قرار می  گیرد. این سند تحت مقررات بین  المللی حمل کالا از طریق جاده صادر می  گردد. کامیون حامل کالای کشورهای عضو این مقررات در صورت پلمپ صحیح و سالم در کشور مبدا نیازی به بازدید تا گمرک کشور مقصد را نخواهد داشت.

بارنامه راه آهن   (Rail Way Bill )
سندی است که توسط شرکت  های راه آهن در ایستگاه  های بارگیری آنان صادر می  گردد و شرکت راه آهن طبق این سند اعلام می  نماید که کالای مربوطه را تحویل گرفته و مسئولیت تحویل صحیح و سالم آن ها در مقصد را به گیرنده کالا دارد. این نوع بارنامه  ها غیر قابل معامله و انتقال می  باشد و با ظهرنویسی آن نمی  توان به دیگری منتقل نمود.